Gerard Blommestijn, Amstelveen, 31 januari 2004
Bewustzijn
Ik heb me altijd afgevraagd wat bewustzijn is. En dan bedoel ik met bewustzijn niets ingewikkelds, geen zelfreflectie of iets anders hoogs. Nee, ik zou willen begrijpen hoe de meest simpele waarneming kan bestaan. Hoe komt het dat we geen dode machines zijn, geen robots zonder innerlijk ervaren? Wat is de kern, de essentie van het simpelweg ervaren van licht, geluid etc.? Hoe werkt dit? Dus niet de verwerking van de signalen in de hersenen, nee het gewaarworden zelf door mij. Hoe kun je dat laatste stapje verklaren, op de manier zoals je in de natuurkunde dingen kunt verklaren? Neem bijvoorbeeld de kleur van dingen. Ik vond het een hele ontdekking, toen ik voor het eerst las dat de kleuren die we zien tot stand komen, doordat de voorwerpen niet alle kleuren, waaruit het witte licht is samengesteld terugkaatsen, maar sommige ervan in bepaalde mate achterhouden; deze worden geabsorbeerd. Het licht dat wel teruggekaatst wordt, bepaalt de kleur van de dingen. Een Aha-Erlebnis was dat voor mij. Een dergelijke Aha-Erlebnis wilde ik ook voor het bewustzijn. Zodat ik zou snappen: ah, zo werkt dat dus!
Fotograaf: Marry Linke
Quantummechanica
Tijdens mijn promotie-onderzoek in de kernfysica kreeg ik de quantummechanica als het ware op een presenteerblaadje aangereikt. Of er in bepaalde detectoren veel of weinig deeltjes met bepaalde energieën terecht kwamen, werd bepaald door interferentie tussen verschillende processen, iets dat alleen verklaard kon worden door het tegelijk deeltje en golf zijn van de kerndeeltjes.
Dit vreemde van de quantummechanica kan vooral met licht-deeltjes, fotonen goed aanschouwelijk gemaakt worden. Fotonen komen bijv. na breking en weerkaatsing door een gedeeltelijk spiegelend oppervlak in een toestand van echt twee mogelijkheden tegelijk: doorgelaten én weerkaatst. Dit heet een "superpositie" ("bij elkaar optelling") van twee tegelijkertijd aanwezige mogelijkheden van één foton. Als er in één van de twee paden van dit éne foton iets zit dat dit foton kan absorberen, dan wordt deze superpositie ineens gedwongen om te kiezen voor 'foton geabsorbeerd' of 'foton niet geabsorbeerd' (dat wil zeggen: het foton gaat langs het andere pad). Dit wordt het quantummechanische "reductieproces" genoemd. De uitkomst ervan is volkomen onvoorspelbaar. Uit experimenten blijkt dat er voorafgaande aan dit reductieproces geen enkele natuurkundige grootheid ("verborgen variabele") is, die de uitkomst bepaalt.
Zelf, Atman-Brahman, het ík-achtige
Terwijl in met mijn kernfysica onderzoek bezig was, kwam ik in aanraking met het begrip Zelf of Atman-Brahman uit de oosterse filosofie. In de oosterse geschriften kreeg ik dit begrip ook als het ware op een presenteerblaadje aangereikt. Daar stond namelijk: het Zelf is datgene dat waarneemt, het is niet iets dat waargenomen kan worden. Het Zelf of Atman-Brahman is het Ik dat alles ervaart, datgene of diegene die de getuige is van alles. Dit Zelf of "ík-achtige", zoals ik het ben gaan noemen, was dus de kern, de essentie van het bewustzijn. Dit was dus voor mij de eerste helft van de Aha-Erlebnis die ik voor het bewustzijn wilde. Er was dan een op zichzelf bestaand iets dat de kern van het bewustzijn vormde: het punt waar alle waarneming, ervaring terecht kwam. Maar dit punt was dan "niets van de natuur": geen materie, geen deeltje, geen kracht, geen energie, geen ruimte en geen tijd. Het was puur ervaring, puur subject, puur Zelf. In filosofische termen zou je zeggen: dit Zelf heeft een onafhankelijke ontologische (zijns-) status ten opzichte van alles van de natuur. Ik gebruik hiervoor als synoniemen: Zelf, Atman-Brahman, "ík-achtige" en de essentie of kern van het bewustzijn, maar ook kortweg Ik, waarmee ik dus niet datgene bedoel wat in de psychologie gewoonlijk het ego wordt genoemd.
De visie van de natuurwetenschappen
De natuurwetenschappen, of in ieder geval de zogeheten "mainstream" ("hoofdstroom") van de natuurkunde, scheikunde en biologie ziet dit heel anders. Zij gaat er van uit dat het met het bewustzijn net zo is als met bijvoorbeeld temperatuur. Temperatuur is niets anders dan de snelheidsverdeling van de bewegingen van de moleculen. Het is niet iets extra's, het heeft geen onafhankelijke ontologische status. Zo meent de "mainstream" van de natuurwetenschappen ook dat het bewustzijn niet iets extra's is ten opzichte van het geheel van de complexe moleculaire en electrische activiteiten die zich afspelen in de neuronen en over de verbindingen ertussen. Het bewustzijn ís die activiteiten en niets meer dan dat, is hun mening, hun vermoeden.
De verbinding tussen het Zelf en de Natuur
Ik heb het op een gegeven moment toch maar aangedurfd om het oosters filosofische idee van een onafhankelijk Zelf als uitgangspunt te nemen van mijn verdere denken. Als dat "ík-achtige", dat Zelf, dat Atman-Brahman, inderdaad een aparte zijnsstatus heeft, hoe is het dan met de waarneembare natuur verbonden? Hoe communiceert dat Zelf met de natuur? OK, dacht ik, laat ik nou eens gewoon het meest simpele idee uitproberen. Stel dat het zó eenvoudig in elkaar zit, dat dat eerder genoemde quantummechanische reductieproces de verbinding, het contact, het "doorgeefluik" vormt tussen het Zelf en de natuur, tussen het Ik en het niet-Ik. En dat idee ben ik toen verder uit gaan werken. Het bleek een mooi kloppende oplossing te zijn, een mooi sluitend geheel op te leveren. Dit reductieproces als doorgeefluik was voor mij dus de tweede helft van de Aha-Erlebnis die ik voor het bewustzijn wilde. De "mainstream" natuurwetenschappers vinden het hele idee overigens eerder stuitend dan sluitend.
Input van het Zelf
Hoe kan dit quantummechanische reductieproces nu de link vormen tussen het Zelf en de objectief waarneembare wereld? Laten we eerst naar de input voor het Zelf kijken. Onder de input versta ik alle waarnemingen, ervaringen etc. die we hebben, die dus bij het Zelf in ons terecht komen, die het "ík-achtige" als het ware ingaan in ieder wezen en in alles dat een innerlijk ervaren heeft (van welke soort dan ook). Deze input van het Zelf bestaat uit ten eerste de zintuigelijke ervaringen: dat wat we zien, horen, ruiken, proeven, voelen. Ten tweede hebben we onze gedachten, ons begrijpen en verklaren, de inzichten die we hebben. Dat zijn onze rationele ervaringen. Die nemen we ook waar. Dat is dus ook input van het Ik. Vervolgens hebben we emoties, positieve en negatieve. Gevoelens van veiligheid, blijheid en vriendschap, maar ook bijv. angst, verdriet en woede. Dat zijn ook ervaringen, input voor het Zelf in ons op emotioneel gebied. Dan kunnen we dingen ook uit onze herinnering en in fantasie en in dromen ervaren. Ook dat is allemaal input voor het ''ik-achtige" in ons. Kortom, alles wat we ervaren, wat we ons gewaar worden, vormt tezamen deze input. Het idee is nu dat al deze input-onderdelen door de verwerking in de hersenen, in de neuronen als het ware klaargemaakt worden voor de laatste stap: het als één totaal van "experience" gewaar worden van deze ervarings-onderdelen door middel van het quantummechanische reductieproces.
Fotograaf: Marry Linke
Het quantummechanische "reductieproces" als gewaarwordingsstap
In de quantum mechanica bestaat er "entanglement" of vervlechting. Entanglement is de wonderlijke eigenschap van deeltjes of groepen van deeltjes om nadat ze interactie met elkaar gehad hebben en ieder hun eigen weg zijn gegaan, toch samen te blijven hangen. Wanneer er daarna namelijk een meting aan één ervan wordt gedaan, worden de overige delen daardoor beïnvloed zonder dat er ook maar de minste vorm van fysiek signaal tussen hen overgedragen wordt. Dit wordt quantummechanische non-localiteit genoemd. Hierdoor is het in principe mogelijk dat er door de verwerking van alle binnenkomende en van binnen "opborrelende" zenuwsignalen in de hersenen samenhangende, niet-locale toestanden worden opgebouwd. Deze toestanden zouden zich moeten bevinden in daarvoor geschikte moleculaire structuren in de neuronen. Roger Penrose en anderen bijvoorbeeld denken dat het de microtubuli (dunne buisjes in de cellen) kunnen zijn, waar deze quantummechanische toestanden zich op bevinden. Ze komen dan voortdurend als één geheel "entangled" tot reductie, waarbij ze hun samenhangende perceptie-inhoud op het "ík-achtige" overbrengen.
Nog twee overwegingen rond het "reductieproces" als Natuur-Zelf connectie
Het belangrijkste argument dat de materialistische wetenschap altijd had tegen het bestaan van een niet-materiële essentie van het bewustzijn was, dat er dan energie over zou moeten gaan van materie naar niet-materie. Dit argument gaat in het geval van het quantummechanische reductieproces echter niet op, omdat daar geen energie-overdracht aan te pas komt. Een andere reden, waarom het niet zo gek is om het reductieproces met het bewustzijn in verband te brengen, is de samenhang die er in de quantummechanica altijd is geweest tussen het reductieproces en de "observer", de waarnemer van het resultaat van het fysische meetproces. Von Neumann spreekt in dit verband zelfs over "het abstracte ego", wanneer hij niet alleen de buitenwereld, maar ook de hele materiële opbouw van de mens inclusief zijn hersenen beschouwt als quantummechanisch systeem.
Output van het Zelf
De input van het zelf was dus alles wat vanuit de materiële wereld het niet-materiële Zelf "binnengaat": waarnemingen, ervaringen. Wat zou dan de output van het Zelf zijn? Dat zijn geen waarnemingen. Dat zijn de keuzes, de beslissingen, de wilsuitoefeningen van het Zelf. Een organisme heeft voortdurend een heel scala aan keuzemogelijkheden voor zich. Voor een deel kent hij die mogelijkheden en heeft hij er een idee van wat de gevolgen ervan zullen zijn. Maar dat kennen en dat er een idee van hebben, dat zijn onderdelen van de input, en dat zijn nog steeds ervaringen. Maar tegelijkertijd zijn er in het motorische (bewegings-) deel van het organisme de daadwerkelijke mogelijkheden om bijvoorbeeld de ene kant of de andere kant op te gaan. En het kiezen van één van die mogelijkheden dát is output van het Zelf. Deze keuzemogelijkheden hebben we niet alleen op het fysieke vlak, maar ook op mentaal vlak, we kiezen bijv. hoe we verder zullen denken, of in welke mate we met een bepaald gevoel mee zullen gaan.
De rol van het quantummechanische "reductieproces" bij de output
Eerst heb ik er nog een tijdje mee geworsteld hoe het toch zou kunnen dat dat "reductieproces", dat in de natuurkunde zo verbonden is met het "meetprobleem" en dus zo mooi geschikt is om waarnemingen/metingen aan het Zelf door te geven, hoe datzelfde proces in hemelsnaam ook geschikt kon zijn om keuzes van het Zelf in de omgekeerde richting door te geven. Want dat zou mooi zijn: hetzelfde doorgeefluik in twee richtingen. Maar bij nader inzien was het quantummechanische "reductieproces" zo mogelijk nóg geschikter om de keuzes van het Zelf over te brengen op de wereld van de materie (de moleculen in de zenuwen in de hersenen). Hoe zou dat dan kunnen gaan? Nou, in het motorische deel van de hersenen, en dan met name in het deel waar de impulsen voor acties ontspringen, daar zou je quantummechanische superposities kunnen hebben van de verschillende mogelijkheden van moleculaire toestanden die de begin-"triggers" zijn van de diverse actie-mogelijkheden. (Deze superposities moeten zich dan ook wel weer op structuren in de cellen bevinden, zoals bijv. microtubuli.) Het reductieproces brengt nu de superpositie van verschillende mogelijkheden terug tot één werkelijke moleculaire toestand. Doordat die ene toestand er dan daadwerkelijk is, gaat de daaruit volgende actie ook werkelijk uitgevoerd worden. Voilá. Ook de quantummechanische entanglement speelt hier bij de output weer een grote rol. We kiezen onze acties namelijk niet als simpele links-rechts of zoveel procent keuzes. Waar we voor kiezen dat zijn complex samenhangende actie-patronen, het zijn net als bij de waarneming samengebonden gehelen van motoriek die we als één geheel kiezen. En de quantummechanische entanglement is bij uitstek geschikt als fysische basis van die samenbinding tot complexe gehelen.
Fotograaf: Marry Linke
Indeterminisme, causaliteit, vrije wil
Behalve het reductieproces gedragen alle andere processen in de quantummechanica zich net zo deterministisch als in de klassieke natuurkunde. Het reductieproces zelf is daarentegen volkomen índeterministisch. Dat wil zeggen: er is geen enkele variabele die van tevoren een waarde heeft die de uitkomst ervan bepaalt. Dit wordt uitgelegd als: de uitkomst is volkomen willekeurig, random, onvoorspelbaar binnen de mogelijkheden en volgens de waarschijnlijkheden die wel precies voorspelbaar zijn. Maar er is niets dat zegt dat de uitkomst niet bepaald kan worden door een op het moment van de reductie instantaan aanwezige oorzaak. Dus als het Zelf met zijn instantane keuze die oorzaak is, en daarmee de uitkomst bepaalt van de reductie van de actiemogelijkheden tot één actie, dan is dat geenszins in tegenspraak met het quantummechanische indeterminisme van het reductie proces. De natuurkunde ziet het als: er is niets - lees: geen enkele natuurwet - die de uitkomst bepaalt. En ik zie het ook als: er is geen enkele natuurwet die de uitkomst bepaalt, maar niet niets. Nee, het is juist het Zelf dat vrij boven alle natuurwetten, maar wel binnen de mogelijkheden en volgens de waarschijnlijkheden, bepaalt wat de deeltjes van de materie gaan doen. Vaak zal onze vrijheid minder groot zijn dan we graag willen denken. De waarschijnlijkheden voor bepaalde acties waar we toe geneigd zijn is dan bijv. heel groot. Maar vrij zijn we nog steeds om datgene te doen, waar we minder de neiging toe hebben.
De "mainstream"
Deze visie dat er een niet-materieel Zelf is dat dusdanig echt bestaat dat er zelfs oorzaken uit tevoorschijn komen die niet uit de materiële wereld komen, is natuurlijk een doorn in het oog van de "mainstream" filosofie. Maar ook hier weer is er bij het reductieproces geen sprake van energie-overdracht (terwijl de uitkomst van de reductie heel veel verschil kan maken voor de hoeveelheid energie die door een organisme gebruikt wordt, bijv. een actie wel of niet doen). Dus het belangrijkste (en misschien wel enige) argument tegen het materie-Zelf dualisme van de hier besproken visie vervalt ook wat betreft de output.
Het Zelf: zo goed als niets
Ondanks al die prachtige (en vreselijke) ervaringen die het Zelf in ons heeft, en al die geweldig creatieve acties die we kunnen kiezen, heeft het Zelf zelf geen processen, heeft het geen ruimte en geen tijd, is het Zelf niets van de materiële, objectief waarneembare werkelijkheid. Dat alles leent het als het ware van het heelal, van de ruimte-tijd met al zijn processen en deeltjes. Het "ík-achtige" is dus de onbewogen beweger en datgene wat alles ervaart zonder er door veranderd te worden. Maar er komen wel de oorzaken uit, instantaan, dus ook daarbij geen processing.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten